Veteranen lopen meer dan anderen het risico op een ‘moral injury’ of morele verwonding. “Een onderschat en voor Nederlandse begrippen onbekend thema”, stelt Erwin Kamp, hoofd Humanistische Geestelijke verzorging binnen de krijgsmacht. Met het boek Moral injury heeft Kamp ook voor politici een boodschap. “Wees eerlijk en duidelijk over de bedoeling van een missie.”
In de VS werd moral injury als begrip voor het eerst gebruikt bij de begeleiding van Vietnam-veteranen, vertelt Kamp. “Dan hebben we het dus over de jaren tachtig. Hoog tijd om in Nederland de inhaalslag te maken.” Kamp die bij de krijgsmacht de humanistische geestelijke verzorging coördineert, zag genoeg reden om zich verder in het onderwerp te verdiepen. Dat resulteert nu in het boek Moral injury; Verborgen littekens van het innerlijke strijdveld dat op 12 april gepresenteerd wordt in theater Figi in Zeist.
Eerst maar eens uitleg, want wat is een moral injury precies? Kamp: “Als mens heb je een moreel kompas. Zo weet je te onderscheiden wat goed en mooi, wat slecht en lelijk is. Is er sprake van een morele verwonding dan is dit innerlijke kompas beschadigd geraakt of in de war gestuurd.” Misschien klinkt dat wat vaag, snapt Kamp. Daarom een voorbeeld: Stel dat je van dichtbij meemaakt dat iemand zwaar wordt mishandeld. Dát zoiets gebeurt kan een schok betekenen, blijkbaar zijn mensen tot zoiets in staat. Wat ook tot een worsteling kan lijden is: waarom heb ik niet ingegrepen?”
Als geestelijk verzorger ziet Kamp van dichtbij wat een morele wond kan aanrichten en ontwrichten. “Ik spreek met regelmaat veteranen die tegen mij zeggen: ik heb geen nachtmerries, geen herbeleving, dus geen PTSS. Maar wat is er dan aan de hand, want ik kom maar niet los van wat er is gebeurd.” Al kunnen de oorzaken heel verschillend zijn, wat mensen met een moral injury gemeen hebben is dat ze lijden onder sterke gevoelens van schuld en schaamte. “Hun vertrouwen is geschonden, in de ander, of in zichzelf”, legt Kamp uit.
Zoiets kan diepe sporen trekken en het geeft ook eenzaamheid als je niet goed kunt duiden voor jezelf hoe het komt dat je in de war bent.
Opvallend aan wat de auteur vertelt, is dat een moral injury zowel kan optreden tijdens een missie als achteraf. Srebrenica is daar wat hem betreft een sprekend voorbeeld van. Kamp: ‘We herinneren ons de beelden van hossende veteranen, dolblij dat ze naar huis konden na een loodzware missie. Maar al snel na hun terugkomst werden ze afgeschilderd als lafaards, of erger; ze zouden hebben geassisteerd bij genocide.’
Het komt volgens de raadsman keihard aan als intenties opeens op zo’n manier in twijfel worden getrokken. Voor militairen des te meer, omdat een bijdrage leveren aan een betere wereld juist een belangrijke drijfveer is.
‘Ik wil in het reine komen met wat ik heb meegemaakt’, dat is het kerngevoel voor mensen die worstelen met de gevolgen van een moral injury. Kamp hoopt eraan bij te dragen dat dit in de zorg voor veteranen meer bekendheid en aandacht krijgt. Ook in het voorkomen van innerlijke wonden ziet hij mogelijkheden. Dat Defensie langzaamaan meer oog krijgt voor stressmanagement is in dat kader winst, denkt Kamp.
Daarnaast hamert hij op de waarde van politieke ruggensteun. “In 2006 gingen we naar Afghanistan. Een opbouwmissie, werd dat consequent genoemd, terwijl er ook hard gevochten moest worden.” Alleen al zo’n woord doet veel met de perceptie.
Je brengt militairen in risicovolle situaties, dat hoort erbij, maar wees daar als politiek dan ten minste eerlijk en duidelijk over. Doe je dat niet, dan komen militairen alleen te staan in een toch al moeilijke taak. Zo creëer je een voedingsbodem voor morele verwonding. Genoeg rugdekking kan daarentegen juist bescherming geven.
Kamp wijst ook graag op een andere valkuil. “Een medisch model past hier niet. Het is geen kwestie van ‘ok, jij hebt een moral injury, dan doen we dit en dat om je te genezen’. Je zou daarmee de aard van de vraag tekort doe”, vindt Kamp. “Ik noem dit een trage vraag. We moeten de begeleiding erop richten dat iemand kan leren omgaan met wat hij of zij heeft meegemaakt. Onbevooroordeeld luisteren is daarbij de sleutel.”
Is dit nou zo nieuw? Ja en nee, meent Kamp. ‘Oorlog is verbonden met schuld en schaamte, dat zie je al terug in verhalen uit de oudheid. Hoe we ermee omgaan en er als samenleving naar kijken, dat verandert wel. Moral injury voegt een dimensie toe. Het helpt ons beter te begrijpen welke impact oorlog en geweld op mensen heeft, geeft inzicht in de intense confrontatie met wat het betekent om mens te zijn.’