‘Geweld gebruiken vereist oefening in moreel bewustzijn’

Als je ziet dat dorpelingen opgehangen worden of verminkt, alleen omdat ze contact hebben met de interventietroepen. Als je weet dat kinderen worden ingezet om bermbommen te plaatsen, maar je moet ze laten lopen omdat je anders tegen de Conventie van Genève handelt. Als je bevolkingsgroepen moet ontwapenen terwijl ze zichzelf vervolgens niet kunnen beschermen waardoor er slachtoffers vallen. Het zijn ‘zomaar’ wat voorbeelden die duidelijk maken dat een gesprek over morele dilemma’s met Ludy de Vos geen gesprek over koetjes en kalfjes wordt. De Vos put uit jarenlange ervaring, opgedaan als officier tijdens missies in onder meer Afghanistan en Bosnië en bij het trainen en opleiden van militairen wereldwijd.

Zak vol regels

“Belangrijk om je te realiseren is dat er voor een missie kaders gelden”, schetst De Vos. “Elke missie begint met een voornemen om ergens in te grijpen.” Vertrekpunt voor internationaal optreden is het mandaat, dat zijn de afspraken over hoe je met het conflict omgaat en welke geweldsmiddelen hierbij worden gebruikt. Is het Peace Keeping of Enforcing? Dat maakt veel uit voor de manier waarop de troepenmacht zich opstelt. De spelregels die vervolgens in het gebied gelden voor de militairen die worden uitgezonden, zijn de rules of engagement. Die worden door en door getest in de voorbereiding. “Maar inderdaad”, erkent De Vos, “hoe groot ook de zak vol regels waarmee je op pad gaat, de werkelijkheid verhoudt zich slecht met wat op papier zo helder leek.”

Wat het nog weer complexer maakt is dat de krijgsmacht functioneert onder druk van wat politiek en bestuurlijk als wenselijk wordt beschouwd. Een voorbeeld? “Het was not done om in Afghanistan samen te werken met warlords. Toch namen we daar het besluit een lokale leider te betalen om met zijn duizend bewapende strijders het gebied veilig te houden. Die bescherming kochten we en nee, dat mocht niet. Het betekende wel dat we konden voorkomen dat onze eigen mensen werden opgeblazen.”

Goedgevulde gereedschapskist

“Of je de ethische beugel niet verder oprekt dan verantwoord is? Het antwoord op die vraag weet je eigenlijk pas als je eenmaal aan die omstandigheden bent blootgesteld.” Daar is De Vos realistisch genoeg voor. Toch is er ook wat hem betreft veel wat je kunt om nog jonge mensen voor te bereiden.

‘Niet voor niets is sinds de eerste missie ‘nieuwe stijl’ van begin jaren negentig de aandacht voor cultural awareness enorm toegenomen. In de opleiding brengen we militairen bewustzijn bij van de eigen normen en waarden, en hoe die zich verhouden tot wat in andere culturen als normaal wordt gezien.’

De gereedschapskist groter maken, noemt De Vos dat. “Zo leer je te besluiten wanneer je ingrijpt of juist niet, en wanneer je er iets van zegt dat bijvoorbeeld een lagere in de hiërarchie een pak slaag krijgt terwijl jij er getuige van bent.”

Geestelijk vormingsproces

Een waardevol aanknopingspunt om het gesprek te voeren over wat een beroepskeuze voor de krijgsmacht in morele zin betekent, is de ambtseed. “Elke militair belooft hiermee trouw aan de Koning, gehoorzaamheid aan de wetten en onderwerping aan de militaire tucht. Dat is nogal wat. Het betekent dat mijn toewijding zover gaat, dat ik bereid ben mijn leven op het spel te zetten. Het gesprek daarover draagt bij aan het besef dat we een unieke opdracht hebben die we namens de samenleving uitvoeren.” En is er meer dan praten. “In de opleiding kan je veel doen om het geestelijk vormingsproces van jonge mensen te bevorderen. Dat gebeurt ook. Zeker onder-officieren en officieren testen we om in intense situaties besluiten te nemen, onder meer door hen bloot te stellen aan grote vermoeidheid en zware emotionele druk of dreiging.”

Lynchpartij voorkomen

Je hebt de regels, de oefening in persoonlijk moreel bewustzijn, maar daarnaast is leiderschap essentieel om op momenten dat het erop aankomt een ethische grens te stellen. “Soms tegen alle gevoel van redelijkheid of logica in”, weet De Vos. Hij haalt hierbij een situatie aan tijdens een patrouille in Srebrenica. We waren met veertig man op pad en een van ons stapte op een antipersoonsmijn waarbij een voet werd afgerukt. Vlak daarna komen er twee mannen lachend de berg af, zeer waarschijnlijk de daders. Daar stond dus een heel peloton dat niets liever wilde dan hen te grazen nemen”, schetst de directeur van het Veteraneninstituut de situatie.

Hij wil maar zeggen: op zo’n moment is de commandant degene die de ethische grens moet stellen en bewaken. “Niemand anders kan het doen, en grijp je niet in, dan is de lynchpartij onafwendbaar.” Aan het einde van zo’n dag is het belangrijk om te evalueren.”

‘Een goede debriefing helpt om woede en frustratie te reguleren, zodat je een opeenstapeling voorkomt. Ook daar is de opstelling van een commandant van groot belang, ruimte geven aan wat je mensen meedragen, zodat hun ballast niet groter, maar kleiner wordt.’

Moeilijk, eervol, uitvoerbaar

Met alles wat hij heeft meegemaakt, moeilijke beslissingen waar hij verantwoordelijkheid voor nam en die soms nog altijd pijnlijk zijn; De Vos blijft een positief mens die houvast vindt in de bijdrage die de krijgsmacht mag leveren, namens de samenleving. “Wat ik vaak aanhaal is een passage uit het rapport van een generaal die ooit de eerste missie naar voormalig Joegoslavië moest voorbereiden. In zijn eindverslag staat de memorabele zin: ‘Het is een moeilijke, eervolle, maar uitvoerbare opdracht’. Zo is het. We hebben een opdracht, daarom gaan we. Dat het moeilijk is, natuurlijk. Met de juiste middelen is het uitvoerbaar, en het is zeker eervol om je belangeloos in te zetten en om zaadjes te planten waardoor een volgende generatie nieuw perspectief krijgt, ook al is dat vaak een zaak van lange adem.”